Το τέλος του ΠΑΣΟΚ και η ανάδυση της νέας σοσιαλδημοκρατίας (δεύτερο μέρος)

Συνέχεια από το πρώτο μέρος

Βρισκόμαστε σε μια ιστορική εποχή στην οποία κυριαρχεί η αντίληψη ότι έχουν τελειώσει οι ιδεολογίες, ότι βρισκόμαστε στην περίφημη «μεταβιομηχανική εποχή» στην οποία οι παραδοσιακές πολιτικές δομές αντικαθίστανται από ευέλικτα κοινωνικά δίκτυα, η ταξική πάλη δίνει τη θέση της στα κοινωνικά κινήματα. Ο μεταμοντερνισμός σαρώνει τις παραδοσιακές μεγάλες αφηγήσεις κάνοντάς τες να ακούγονται εκτός χρόνου και γραφικές. Σε αυτό το πλαίσιο έρχεται ο Γιώργος Παπανδρέου να φέρει έναν νέο αέρα στο κίνημα, προτάσσοντας την περίφημη συμμετοχική δημοκρατία ως την νέα πρόκληση. Οι πρώτες του κινήσεις ήταν να τοποθετήσει στα ψηφοδέλτιά του τον Μάνο, τον Ανδριανόπουλο, την Δαμανάκη και τον Ανδρουλάκη.

Όλοι οι καλοί πάντα χωρούσαν στο ΠΑΣΟΚ. Άλλωστε αυτός είναι και ένας από τους λόγους της επιτυχίας του. Λειτουργούσε περισσότερο σαν ένα σούπερ-μάρκετ ιδεολογιών, στο οποίο ο καθένας μπορούσε λίγο πολύ να βρει αυτό που θέλει. Από τον Στρατηγό Σπυριούνη και τον Παπαθεμελή που εξέφραζαν την χριστιανική, πατριωτική δεξιά, στους γνήσιους σοσιαλδημοκράτες τύπου Κανελλόπουλου, Παπουτσή, Καστανίδη, Κακλαμάνη, τους νεοφιλελεύθερους Μάνο, Ανδριανόπουλο, Χριστοδουλάκη, Διαμαντοπούλου, τους «πάω με όλα» Βενιζέλο, Πάγκαλο, Χρυσοχοϊδη, αυτούς που έπαθαν πολιτικό Αλτσχάιμερ όπως ο Κουλούρης, και φυσικά τους πρώην κομμουνιστές, που αφού έκαναν το αστικό αγροτικό τους στον ΣΥΝ, εντάχθηκαν στο ΠΑΣΟΚ (Ανδρουλάκης, Δαμανάκη, Μπίστης και πολλοί, πολλοί άλλοι).

Όλα έδειχναν ότι αυτή η ποικιλία στην σύνθεση του ΠΑΣΟΚ θα μπορούσε να αποτελέσει το όχημα στην μετάβαση στην εποχή των μεταμοντέρνων κομμάτων, στην εποχή του τέλους των συλλογικοτήτων, στην εποχή της αποκτηνωμένης ατομικότητας. Και ίσως αν δεν υπήρχε η οικονομική κρίση αυτό να είχε συμβεί. Άλλωστε οι σύγχρονες απαιτήσεις της αστικής τάξης, ακόμα και πριν από την κρίση, επέβαλλαν μια αλλαγή στον τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας που βρίσκεται σε πλήρη αντιστοιχία με τις μεταμοντέρνες ιδέες.

Η αντίληψη του εαυτού ως μοναδικού με την ταυτόχρονη περιφρόνηση ή άρνηση της συλλογικότητας (είτε αυτή είναι κόμμα είτε σωματείο είτε οτιδήποτε άλλο) είναι η μια όψη του νομίσματος το οποίο στην άλλη απεικονίζει το τέλος των συλλογικών συμβάσεων ή το τέλος της αλληλεγγύης της κοινωνίας (ή τουλάχιστον την έκφρασή της μέσω ΜΚΟ) απέναντι σε ζητήματα όπως αυτό της μετανάστευσης ή της εγκληματικότητας. Με ανάλογο τρόπο έδρασαν οι αγώνες για ατομική ελευθερία στα κινήματα της δεκαετίας του 1960. Έστρωσαν το χαλί στον επερχόμενο νεοφιλελευθερισμό και την αμφισβήτηση της έννοιας της συλλογικότητας ως κάτι που τελικά περιορίζει τις ατομικές δυνατότητες και ελευθερίες.

Το τέλος των μεγάλων αφηγήσεων δεν χτύπησε βέβαια με τον ίδιο τρόπο όλες τις ιδεολογίες. Η κυρίαρχη φιλελεύθερη ιδεολογία (στην νεοφιλελεύθερη πλέον εκδοχή της) στήριξε και στηρίζει αυτό το ιδεολόγημα, θέλοντας να εμφανίσει την υπάρχουσα κατάσταση πραγμάτων ως μια φυσική διαδικασία που προέρχεται από την κοινωνική ζωή και όχι ως συνειδητό αποτέλεσμα της ταξικής κυριαρχίας που προϋποθέτει η ίδια η φιλελεύθερη ιδεολογία. Συνεπώς το μεγάλο χτύπημα το δέχθηκε ο μαρξισμός και το κομμουνιστικό κίνημα. Η αντίληψη ότι ‘έτσι έχουν τα πράγματα και δεν αλλάζουν’ διαπέρασε τα λαϊκά στρώματα, χωρίς να χρειαστεί να διαβάσουν Λυοτάρ ή Φουκογιάμα. Αυτή η αντίληψη εκδηλώθηκε στην πολιτική με την άποψη ότι ‘όλοι είναι ίδιοι’ και εκφράστηκε τα προηγούμενα χρόνια με την απομαζικοποίηση των σωματείων αλλά και μέσω της αποχής. Αυτό το πολιτικό και κοινωνικό περιβάλλον έδειχνε να ταιριάζει σε ένα κόμμα με τον χαρακτήρα του ΠΑΣΟΚ καθώς και με τα νέα ήθη που προσπάθησε να επιβάλλει. Θυμίζω τις προτάσεις μετεκλογικής συνεργασίας προς τους Οικολόγους και τελικά την υπουργοποίηση μιας νέας κοπέλας που ο Πρωθυπουργός γνώρισε στο γυμναστήριο.

Η σοσιαλδημοκρατία, με τη μορφή που είχε, έχει τελειώσει σε ολόκληρο τον κόσμο. Έχει παραιτηθεί ακόμα και από τα στοιχειώδη αιτήματα για καλύτερο κοινωνικό κράτος, δωρεάν παιδεία και υγεία. Έγινε παντού το συμπλήρωμα της κλασικής νεοφιλελεύθερης, συντηρητικής παράταξης κάθε χώρας. Υπό αυτή την έννοια η δήλωση του Ευάγγελου Βενιζέλου ότι το ΠΑΣΟΚ όπως το ξέραμε πέθανε, δεν έχει μόνο αναφορά στις συνεχόμενες εκλογικές κατραπακιές, ούτε στην επερχόμενη αλλαγή του ονόματος του για να σβήσει τα χρέη του. Σηματοδοτεί και την μετακίνηση του σε έναν διαφορετικό ιδεολογικό χώρο ο οποίος θα καλύψει το αναμενόμενο κενό που θα προκύψει μετά την κατάρρευση των συντηρητικών-φιλελεύθερων δυνάμεων. Στην Ελλάδα κάτι τέτοιο είναι ήδη ορατό. Η Νέα Δημοκρατία μετρά μέρες. Είχε σημαντικές απώλειες πριν ακόμα κληθεί να κυβερνήσει. Το σίγουρο είναι ότι το τέλος της θητείας της θα την βρει με διαλυμένη κομματική βάση και ποσοστά πολύ πιο χαμηλά από όσο φανταζόμαστε τώρα.

Στον χώρο του παλιού ΠΑΣΟΚ, αυτόν της σοσιαλδημοκρατίας για να το δώσουμε σχηματικά, εμφανίζονται αρκετοί μνηστήρες. Αρχικά εμφανίστηκαν κινήσεις τύπου Κοινωνικής Συμφωνίας. Πιθανόν να σκέφτηκαν ότι είναι εύκολο να ξαναφτιάξεις το ΠΑΣΟΚ αρκεί να χαρακτηρίσεις νεοφιλελεύθερους αυτούς που βρέθηκαν ως λαθρεπιβάτες στο τιμόνι του. Όμως η χρόνια έκθεση των στελεχών του στον ΠΑΣΟΚισμό, καθώς και η άνευρη δημιουργία και εκπροσώπησή τους, παρέπεμπε ευθέως σε ξαναζεσταμένη σούπα και όχι λαχταριστό φαγητό. Η ΔΗΜΑΡ , η οποία μιλάει για δημοκρατικό σοσιαλισμό, εννοώντας μια σύγχρονη εκδοχή της σοσιαλδημοκρατίας σύμφωνη με τις απαιτήσεις της σύγχρονης αστικής τάξης, μάλλον καίγεται από την βιασύνη της να επιδείξει υπευθυνότητα.

Συνεπώς το μόνο κόμμα που θα παίξει τον κεντρικό ρόλο στην ανανέωση της σοσιαλδημοκρατίας είναι ο ΣΥΡΙΖΑ. Δεν είναι μόνο το γεγονός ότι έκανε «μεταγραφές» στελεχών από το (βαθύ) ΠΑΣΟΚ. Ούτε το ότι ήδη άρχισε να δείχνει διαπιστευτήρια σοβαρότητας, λειαίνοντας τον πολιτικό του λόγο όσο χρειάζεται για να μπαλατζάρει ανάμεσα σε υπευθυνότητα και δυναμισμό, κινήματα και αστικοκοινοβουλευτική προτεραιότητα στην πολιτική του, επαναστατική ρητορική και ‘θα σας ταράξουμε στην νομιμότητα’.

Ο σημαντικότερος λόγος για τον οποίο το εγχείρημα της ανανέωσης της σοσιαλδημοκρατίας με τα σύγχρονα χαρακτηριστικά που απαιτούνται, είναι ακριβώς επειδή ο ΣΥΡΙΖΑ έρχεται από αλλού. Έρχεται ως η «ριζοσπαστική Αριστερά» η οποία εκφράζει την διάρρηξη με τους δεσμούς του παλιού, σάπιου συστήματος και θεωρητικά εκφράζει τον κόσμο που πλήττεται περισσότερο από την οικονομική κρίση. Ως εκ τούτου μπορεί να είναι ανάλογα πετυχημένο το έργο του στην ανάσχεση της ριζοσπαστικοποίησης της συνείδησης του λαού, όπως εκείνο του πρώιμου ΠΑΣΟΚ, που μετέτρεψε τον αντιεοκισμό και αντιαμερικανισμό του ελληνικού λαού σε μεγαλύτερη υποταγή τόσο στην ΕΕ όσο και στις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ. Μπορεί να ενσωματώσει φωνές αντιφατικές έως και αντίρροπες, υπό την σκέπη ενός αρχηγού, στρέφοντάς τες εντέλει σε μια ακίνδυνη για το σύστημα κατεύθυνση. Οι πρώτες εντυπώσεις που άφησε ο ΣΥΡΙΖΑ ως αξιωματική αντιπολίτευση άλλωστε δείχνουν ότι βαδίζει με σταθερά βήματα προς την κατεύθυνση της ομαλότητας, δίνοντας διαπιστευτήρια στις «αγορές» και τους δανειστές.

Το ερώτημα αν ο ΣΥΡΙΖΑ θα γίνει ΠΑΣΟΚ στη θέση του ΠΑΣΟΚ δεν τίθεται σωστά. Το ερώτημα είναι αν ο ΣΥΡΙΖΑ θα αναλάβει την αναζωογόνηση  ενός πολιτικού χώρου ο οποίος δείχνει να μένει ορφανός ή αν θα στραφεί προς πραγματικά ριζοσπαστικές πολιτικές. Αν δηλαδή θα πάει με το λαό ή με το σύστημα. Η απάντηση στο ερώτημα δεν είναι και πολύ ενθαρρυντική. Τα βήματα του ΣΥΡΙΖΑ προς το κέντρο, προς την σοσιαλδημοκρατία δεν γίνονται επειδή βρέθηκαν σε αυτόν δεκάδες πρώην στελέχη του ΠΑΣΟΚ, αλλά κυρίως  διότι έτσι κι αλλιώς ο ΣΥΡΙΖΑ ευαγγελίζεται ρητορικά κάτι το οποίο είναι αδύνατο να συμβεί: να μπορεί να είναι με τον λαό χωρίς να συγκρούεται με το κεφάλαιο, και πάντα εντός της ΕΕ. Αυτή η θολούρα ήταν ανέκαθεν χαρακτηριστικό της σοσιαλδημοκρατίας.